باغ کمال فرهنگ های مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک - تور کانادا

جهت دریافت خدمات نمونه طراحی باغ ویلا با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. گروه آبان با سالهای تجربه طراحی معماری و ساخت و مشارکت در پروژه های کوچک و بزرگ بهترین انتخاب جهت مشاوره و اجرا میباشد.

موضوع سال 2020 میلادی فرهنگ های مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک معین شده و نوشتار حاضر پیرامون ویژگی های یکی از آثار تاریخی ارزشمند تبریز و با مدنظر قرار دادن موضوع فوق به مناسبت روز دنیای بناها و محوطه های تاریخی تنظیم یافته است.

باغ کمال در محله تاریخی بیلانکوه تبریز (ولیانکوی) قرار گرفته است، در روزگاران گذشته بیلانکوه به دلیل دارا بودن باغات متعدد، خوش آب و هواترین نقطه شهر محسوب می شد، این باغ منسوب است بهکمال الدین مسعود خجندیعارف و شاعر نامی قرن هشتم هجری کمالدر شهر خجند زاده شده، او در جوانی به عزم زیارت کعبه از خجند خارج و پس از زیارت خانه خدا درراه بازگشت به وطن چون تبریز را مناسب طبع خود دید، قصد اقامت در این شهر را کرد. گفته می گردد سلطان حسین جلایری چون از قصد کمال آگاهی یافته او را به گرمی پذیرفته و دستور داد تا برای کمال دریکی از باغات بیلانکوه خانقاهی بنا نمایند و موقوفات زیادی را برای این خانقاه اختصاص داد و از همان زمان بود که باغ مذکور به نام باغ کمال شهرت یافت، مشهور است کمال از فرط علاقه به این باغ که در نیم فرسخی تبریز قراردادت، آن را بهشت لقب داد و می فرمود:

از بهشت خدای عزوجل تا به تبریز نیم فرسنگ است

و در جای دیگر می گوید:

زاهدا بهشت جو که کمال ولیانکوی خواهد و تبریز

کمال به علت زهد و پاک دامنی احترام و شهرت زیادی در بین مردم تبریز کسب نموده بود و جمع کثیری به او ارادت می ورزیدند، او مدت ها مرجع استفاده افاضل وقت بود، بدین لحاظ باغ کمال محفل انس عرفا و شعرای تبریز بود که برای بهره مندی از محضر آن عارف بزرگ روی به سوی باغ کمال می نهادند و از وجود شیخ بهره ها می جستند. بعد از برچیده شدن بساط حکمرانی آل جلایر، کمال خجندی مدتی نیز طرف توجه میران شاه پسر تیمور گورکانی واقع شد و چندی بعد به سال 803 هجری در خانقاهش رخ در نقاب خاک کشید و کالبدش در همان سرداب خانقاهش در باغ کمال مدفون شد.

کمال الدین مسعود خجندی از شعرا و عرفای معاصر با لسان الغیب حافظ شیرازی محسوب می گردد و در منابع تاریخی به وجود مراوداتی بین ایشان اشاره شده است، صاحب نظران بر این باورند که شعر حافظ از کمال و سخنوری و مجلس کمال از حافظ دل نشین تر بوده است. کمال شاعری را پیشه ننموده بود بلکه از شعر فقط به عنوان یک وسیله برای بیان احساسات و افکار و نیز دستاویزی برای ارشاد و تربیت مردم استفاده می کرد.

حدود یک صد سال پس از وفات کمال، به سال 907 ه.ق شاه اسماعیل اول تشکیل دولت صفویه را اعلام و تبریز را پایتخت خود قرارداد. او نه سال بعد، پس از فتح خراسان ارسال 916 ه. ق کمال الدین بهزاد هنرمند نگارگر دربار تیموری را که در پی تسلط ازبکان بر هرات، در دربار شیبک خان ازبک می زیست، با خود از هرات به تبریز آورد.

حضور بهزاد در تبریز به عنوان نقطه عطفی در تاریخ هنر نگارگری ایران محسوب می گردد. انتقال گروهی از هنرمندان مکتب هرات به تبریز و انتصاب برجسته ترین نماینده آن مکتب به سرپرستی کتابخانه دربار صفوی در انتقال دستاوردها و تجارب مکتب هرات و آمیزش آن ها با مکتب تبریز، به شکل گیری شیوه نوینی در هنر نقاشی انجامید که مرحله متکامل تری از مکتب هنرهای کتاب آرایی تبریز به شمار می رود، او در سال 942 ه.ق در این شهر وفات یافت و در جوار مزار کمال خجندی در به خاک سپرده شد.

مقارن با حضور بهزاد در تبریز، هنرمند چیره دست دیگری بنام نظام الدین سلطان محمد تبریزی نیز در کتابخانه دربار صفوی حضور داشت، سلطان محمد یکی از شاخص ترین نگارگران مکتب تبریز محسوب می گردد. او بی تردید یکی از ستارگان تابناک و نادر کار هنر ایرانی است که صفحات زرینی را بنام خود ثبت نموده است، او در تنوع آرایش، چابک قلم و در ارائه مناظر بزمی ورزمی دست فریبنده داشت و در جانور سازی و منظره پردازی و تذهیب و تشعیر یگانه روزگار بود، وفات سلطان محمد نیز در تبریز واقع شد و در جوار مزار بهزاد و کمال خجندی در باغ کمال آرام گرفت. در این دوره بزرگان دیگری همچون استاد سلطان محمود مجلد (جلدساز)، مولانا طوسی (شاعر) و مشربی شروانی نیز در این باغ به خاک سپرده شده اند.

منابع تاریخی دوره قاجار درباره باغ کمال که در این دوره به گورستانی عمومی تبدیل شده است، اطلاعات چندانی به دست نمی دهند، در این دوره تنها محمدکاظم تبریزیگ ملقب به اسرار علیشاه است که در تذکره خویش بنام منظر الاولیاء به مدفن کمال خجندی در بیلانکوه اشاره نموده، در سال 1337 شمسی زنده یاد عزیز دولت آبادی ادیب و محقق معاصر تبریزی و مصحح دیوان کمال خجندی پس از جستجوهای فراوان پیروز به کشف شواهدی از مدفن کمال الدین مسعود خجندی در بیلانکوه تبریز شد. تلاش های او با حمایت شادروان علی دهقان (مؤسس موزه آذربایجان و کتابخانه ملی تبریز) در سال 1340 ببار نشست و انتها مقبره یا همان خانقاه کمال الدین مسعود خجندی در قبرستان شیخ کمال بیلانکوه از زیرخاک سر برآورد.

تقریباً یک دهه بعد و در خلال سال های 1352 و 1353 انجمن آثار ملی با پاک سازی محوطه گورستان شیخ کمال (باغ کمال) ساختمان مقبره موجود در آن را تعمیر و اسامی کمال الدین مسعود خجندی و کمال الدین بهزاد را بر روی دو سنگ قبر صندوقی شکل بازمانده از قرون هشتم یا نهم هجری منقور کرد و بر روی مزار کمال خجندی و کمال الدین بهزاد نصب شد.

در سال 1377 اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی با توجه به اهمیت این اثر تاریخی، پس از انجام مرمت های لازم در ساختمان مقبره و ساماندهی محوطه، آن را تحت شماره 2056 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسانید و در آغازین سال های دهه هشتاد، پس از تملک و آزادسازی املاک پیرامون این مجموعه، طرح توسعه باغ کمال را برنامه ریزی و اجرایی کرد.

مقبره باغ کمال، در اصل یک سرداب مقبره محسوب می گردد و بنایی دارای پلانی چلیپایی است که چهار تویزه اصلی آن با قوس کلیل اجرا شده و تاق میانی آن دارای قوس به سیارکمی است و این نکته بیانگر وجود بنایی بروروی سرداب مقبره فعلی درگذشته است. علاوه بر نحوه معماری و جزئیات اجرایی و نوع و اندازه مصالح بکار برده شده سنگی و آجری در بنای مقبره، نحوه پوشش تاق و سازه بنا، با بناهای اجراشده از این نوع در قرن هشتم و نهم هجری همخوانی دارد و شواهد موجود این احتمال را قوت می بخشد که شاید خانقاه کمال الدین مسعود خجندی در باغ کمال بیلانکوه، بنایی بوده که بر روی سرداب مقبره فعلی قرار داشته و به مرورزمان تخریب و ازمیان رفته است.

فرهنگ های مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک

بطوریکه پیش تر اشاره شد، موطن اصلی کمال، شهرخجند در کشور تاجیکستان کنونی است و کمال خجندی در بین مردم تاجیکستان و در عرصه فرهنگ و ادب این کشور از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار بوده و مردم تاجیکستان دل بستگی زیادی به این شاعر دارند، این تعلق خاطر بدان حد است که دولت تاجیکستان مقبره ای نمادین برای این شاعر پرآوازه در شهر خجند احداث نموده است، در این راستا هیئتی متشکل از مقامات کشوری و چهره های ادبی و فرهنگی تاجیکستان در پاییز 1393 به تبریز سفرنموده و مشتی از خاک باغ کمال را به عنوان تربت کمال به این کشور انتقال دادند تا در مقبره نمادین او در شهر خجند قراردادت گردد.

تاجیکستان سال ها قبل نیز در سال 1996 بمناسبت شش صد و هفتاد و پنجمین سال تولد کمال خجندی، کنفرانسی با حضور اندیشمندانی از کشورهای مختلف دنیا را برگزار نموده بود که در همان سال ایران نیز مجمع بین المللی بزرگداشت کمال خجندی را در تبریز برگزار نمود و سردیس کمال خجندی در کنار مقبره او نصب شد. این سردیس از آثار هنرمند تاجیککمال الدین نادراف است در روز هشتم آذرماه سال 1375 با حضور میهمانان داخلی و خارجی در باغ کمال نصب شده است.

باغ کمال تبریز به عنوان یکی از شاخص ترین آثار تاریخی این شهر به دلیل قرار دریافت مدفن کمال خجندی در آن از ظرفیتی برخوردار است که در صندلی میراث مشترک فرهنگی دو ملت ایران و تاجیکستان نقش تأثیرگذاری در تقویت اشتراکات فرهنگی دو کشور ایفا نموده و زمینه را برای گسترش بیش ازپیش مناسبات فرهنگی در روابط بین المللی فراهم نماید. درعین حال باغ کمال یادآور مسئولیت مشترک ایران و تاجیکستان در قبال این اثر به عنوان مدفن یکی از مشاهیر ادبی دو ملت است و می تواند فصل نوینی را فراروی همکاری های منطقه ای بین دو کشور بگشاید.

*گزارش از مهدی بزاز دست فروش عضو کمیته ملی موزه های ایران (ایکوم ایران (